عنوان طرح:

بررسي رابطه پايگاه هويت و روابط ولي– فرزندي در زنان معتاد و غيرمعتاد استان تهران

رحم خدا جوادي

1387

 مقدمه

خانواده به عنوان يک منبع هويت­ سازي و قوي­ترين نهادي که امر جامعه پذيري و انتقال ارزش­ها را بر عهده دارد. اگر خانواده نتواند نيازهاي اساسي فرزندان به داشتن هويت را برآورده سازد ديگر منابع بيرون از قبيل رسانه و همسالان که ممکن است نابهنجار باشند اين خلاء را پر مي­کنند. نقش والدين به عنوان الگوي نقش در راستاي حمايت و راهنمايي فرزند در شکل­ گيري هويت اساسي است. والدين از طريق ارتباط خاص با فرزندانشان مي­توانند در انتقال ارزش­ها و هويت ­يابي آنها مهم­ترين نقش را داشته باشند.

از مجموعه عوامل و متغيرهاي تأثيرگذار بر گرايش جوانان به سوي مصرف و وابستگي به مواد مخدر متغيرهاي خانوادگي بنيادي­ترين، گسترده ­ترين و بيشترين نقش را برعهده دارند. اين پژوهش در راستاي تشريح نقش روابط ولي–  فرزندي بر هويت و ارتباط اين متغيرها با اعتياد به بررسي يافته هاي مربوط به زنان معتاد و غيرمعتاد استان تهران مي پردازد. مطالعه هويت در ارتباط با سوءمصرف مواد مي­تواند به ادبيات مربوط به حوزه اعتياد کمک کند فهم تحول هويت­ ها ما را آگاه مي­کند که چطور افراد هويت­شان را توليد و باز توليد مي­کنند و رفتارشان را درون زمينه اجتماعي بزرگ­تر– حاوي تغييرات ساختاري و تاريخي معين– شکل مي­دهند. مهم­تر اين که هويت­ها رفتار را بر مي ­انگيزانند. بنابراين مطالعة هويت سر انجام در شناخت تغييرات در رفتار به ما کمک مي­کند. در واقع براي پيشگيري از رفتارهاي پرخطر بايد مداخله­ هاي مناسب مربوط به رشد را انجام داد و با اصطلاح و کمک به بلوغ هويت در افراد از شيوع مشکلات مربوط به شکل گيري هويت ناسالم است.

اين پژوهش رابطة ميان هويت و اعتياد را بررسي مي­کند و به فهم عميق گرايش به استعمال مواد و به ارائة راه کارهاي پيشگيرانه کمک مي­کند و به سبب­شناسي استعمال مواد نيز کمک مي­کند. زنان معتاد از گروه­هاي شديداً آسيب ­پذير جامعه ­اند که از جنبه­ هاي گوناگون از جمله خطر قرارگرفتن در معرض فحشا و تولد کودکان معتاد لازم است مورد توجه ويژه قرار گيرند و از آن جا که تاکنون در خصوص هويت و روابط ولي –  فرزندي در زنان معتاد تحقيقي صورت نگرفته است، پژوهش حاضر به بررسي نقش احتمالي هويت و روابط ولي –  فرزندي در اعتياد زنان پرداخته است.

 اهداف پژوهش:

 هدف کلي اين پژوهش شناخت رابطة پايگاه هويت و روابط ولي –  فرزندي در زنان معتاد استان تهران است.

اهداف اختصاصي اين پژوهش شامل: 1) شناخت رابطه بين روابط ولي – فرزندي و اعتياد 2) شناخت رابطة بين پايگاه هويت و اعتياد 3) شناخت رابطة بين سطح تحصيلات و اعتياد

 روش پژوهش:

در اين پژوهش از طرح عملي –  مقايسه ­اي يا پس ­رويدادي استفاده شده است. جمعيت نمونه شامل 80  نفر که تعداد 40 نفر زنان معتاد مراجعه کننده به مراکز توانبخشي معتادان و 40 نفر زنان غيرمعتاد ساکن در محل سکونت زنان معتاد بوده است و از نظر متغيرهاي دموگرافيک (سن، جنس، شغل پدر و مادر، تحصيلات پدر و مادر، محل سکونت) به صورت جفت­ هاي جور شده همتاسازي شدند. به دليل تعداد محدود زنان معتاد از روش نمونه ­گيري در دسترس استفاده شده است. براي سنجش پايگاه هويت از "آزمون گسترش يافتة عيني پايگاه هويت من" استفاده شد. اين مقياس داراي چهار خرده مقياس است. اين خرده مقياس­ها عبارتند از: خرده مقياس هويت موفق، خرده مقياس هويت زودرس (از پيش تعيين شده)، خرده مقياس هويت معوق (به تأخير افتاده) و خرده مقياس هويت سردرگم (آشفته).

براي سنجش روابط ولي –  فرزندي فرم 19 سؤالي مقياس روابط ولي –  فرزندي به کار برده شد.

بحث و نتيجه ­گيري:

يافته­ هاي پژوهش حاضر نشان مي­دهد که بين پايگاه هويت و روابط پدر –  فرزندي و مادر–  فرزندي ارتباط وجود دارد. در پايگاه هويت موفق که رشد يافته­ ترين وضعيت هويتي مي­باشد، بالاترين تعداد داراي کيفيت مطلوب روابط با پدرو مادر بودند. تعداد روابط نامطلوب ولي – فرزندي در هويت­هاي کمتر رشد يافته و نابالغ (معوق و سردرگم) بيشتر وجود داشته است. روابط خوب والدين با فرزندان مي­تواند زمينه ­ساز گفتگوي بين نسلي بهتر در زمينه­ هاي ارزش­هاي ايدئولوژيک، سياسي، شغل و تحصيلات و درک متقابل و ارائة راهنمايي و استفاده از تجربيات والدين را فراهم نمايد که در رشد هويت مؤثرند. همچنين روابط مطلوب باعث افزايش عزت نفس و ارتقاء سلامت رواني مي­شود که خود در شکل­ گيري هويت سالم مؤثر است.

وقتي روابط متقابل والدين و فرزندان توأم با احترام و محبت باشد، فرزندان با والدين همانندسازي بيشتري مي­کنند و ارزش­ها و تعهدات فرهنگي والدين را مي­پذيرند که اين خود نيز در روند هويت ­يابي مؤثر و مهم مي­باشد.

همچنين در داده­هاي به دست آمده نشان داده که در گروه معتاد مشکلات هويتي بيشتري وجود دارد و ميانگين هويت­ هاي نابالغ و فاقد تعهد (سردرگم و معوق) در گروه معتاد به طور معني­ داري از گروه غيرمعتاد بالاتر بود. ميانگين هويت موفق در گروه غيرمعتاد به طور معني­داري از گروه معتاد بالاتر بوده است. چون افراد داراي هويت موفق از بحران عبور کرده و به تعهداتي دست پيدا کرده است. بنابراين کمتر در معرض خطر اعتياد مي ­باشند. تعهد به ارزش­هاي ايدئولوژيک و خانوادگي و مذهبي و شغلي به عنوان يک عامل محافظ عمل مي­کند و در پيشگيري از گرايش جوانان و نوجوانان به اعتياد مؤثر  است.

با توجه به اين که تعداد افراد داراي هويت معوق در گروه معتاد بيشتر است و اين که هويت معوق پيش درآمدي به سوي هويت رشد يافته است و اين افراد در مرحله عبور از بحران قرار دارند مي­توان نتيجه گرفت که پيشگيري از بروز اعتياد از اين نظر قابل وصول است و با برنامه­ هاي آموزش خانواده و مداخلات درمان در تبسم ارتباط خانواده به نوجوانان و جوانان کمک کرد تا از بحران عبور کنند و زمينة رسيدن به تعهدات در آنها فراهم شود. تلاش نوجوانان جهت کسب هويت و نايل شدن به مرحله بزرگسالي امکان دارد تجربة مأيوسانه­ اي باشد بنابراين جامعة مؤسسات آموزشي و فرهنگي بايد در اين مورد به خوبي ارزيابي کنند که چگونه مي­توان اين مرحلة تأخير در هويت نوجوان را ثمر بخش کرد؛ و با تقويت نهاد خانواده و به ويژه بهبود روابط ولي– فرزندي در جهت حمايت از نوجوانان در گذار از بحران هويت گام بردارند.

يافته ­هاي اين پژوهش همچنين ارتباط بين روابط ولي– فرزندي و اعتياد نيز تأييد شد، روابط مطلوب ولي– فرزندي با تأثير بر وضعيت هويت و تسهيل بلوغ روانی– اجتماعي فرد باعث مي­شود که فرد در برابر آسيب­هاي رواني و اجتماعي از قبيل اعتياد، تاب­ آوري بيشتر داشته باشد. روابط مطلوب والدين و فرزندان باعث مي­شود که نيازهاي جسمي و رواني فرزندان در خانواده به خوبي برآورده شود و گروه­هاي منحرف از جمله گروه خرده فرهنگ مواد جذابيتي براي فرزندان نداشته باشند. بنابراين شرايط ورود و تأثيرپذيري از اين گروه­ها به وجود نمي­آيد. روابط متقابل والد– فرزندي موجب مي­شود که نوجوانان تمايل بيشتري به همانندسازي با والدين خود داشته باشند و به پيروي از الگوي رفتاري آنها تمايل کمتري به مصرف مواد داشته باشند. رفتارهاي کنترل شده والدين به عنوان الگوهاي مناسبي در اختيار فرزندان قرار مي­گيرد. همانندسازي هرچه بيشتر با والدين به هماهنگي و پيوستگي با ارزش­ها و رفتارهاي آنها منتهي مي­شود. رابطة عاري از تعارض و کشمکش به ناکامي و طغيان و انزواي کمتري در فرزندان منجر مي­شود و به تبع آن زمينه مشکلات رواني و رفتاري زمينه ساز سوءمصرف مواد مخدر نيز کمتر مي­شود. از طرفي فرزندان بسياري از مهارت­هاي زندگي از جمله مهارت حل مسأله و مهارت­هاي مقابله با مشکلات را از پدر و مادر مي­آموزند و روابط خوب با والدين موجب غني شدن مهارت­هاي زندگي در فرزندان مي­شود که به نوبة خود مي­تواند از افتادن به دام اعتياد پيشگيري کند.

روابط مطلوب ولي- فرزندي باعث مي­شود که والدين به طور جدي­تر و بيشتر در مسائل مربوط به فرزندان درگير شوند و فرصت­هاي بيشتري هم براي نظارت و کنترل آنها داشته باشند. بر اساس تحليل تشخيصي انجام گرفته، پايگاه هويت و روابط ولي– فرزندي با قدرت بالايي عضويت گروهي افراد را پيش­بيني نمودند. متغيرهاي پيش ­بيني کننده اعتياد به ترتيب قدرت پيش ­بيني عبارتند از: رابطة با پدر، رابطة با مادر و هويت معوق. بنابراين مي­توان نتيجه گرفت که رابطة با پدر در اين تحقيق از اهميت بيشتري برخوردار است. به طورکلي نتيجة تحقيق حاضر بر نقش رابطة پدر و مادر با فرزندان در تکوين هويت آنها تأکيد دارد. رابطة مطلوب والدين و فرزندان به هويت بالغ­تر و داراي تعهد منجرمي­شود. افراد داراي هويت­هاي رشديافته و داراي تعهد نيز احتمال کمتري دارد که به معضل اعتياد گرفتار شوند. فرزندان در خانواده­هايي که روابط والدين و فرزندان نامطلوب و ضعيف است، ارزش­ها را به خوبي دروني نمي­کنند و روند جامعه ­پذيري آنها محقق نمي­شود.